باستانشناسی زیر آب یا به تعبیری دیگر، باستانشناسی دریایی «هیپو آركئولوژی» نسبت به باستانشناسی خاكی، دانشی نسبتاً جوان است.
تاریخچه باستانشناسی زیر آب در شكل علمی خود در اروپا به سال ۱۸۰۲ میلادی بازمیگردد، یعنی زمانی كه غواصان یونانی از خرده ریزهای آب آورده ناو «منتور» نزدیكیهای جزیره «آنتی سیتر» صندوقچه های محتوی پارچه های پربهای «پارتنون» را از آب بیرون آوردند.
اهتمام، ایرانیان نسبت به این رشته از دانش اندكی دیر، یعنی در سال ۱۳۷۷ شمسی صورت گرفت. این كار، گرچه مستلزم ابزارهای دقیق و پیشرفته، دانش فنی و هزینه های بسیار است، اما كاری بایسته و دقیق است كه میتواند بسیاری از گوشه های ناروشن تاریخ ما را روشن كند.
در جستار حاضر، نویسنده ضمن تعریف اصطلاح باستان شناسی و سرگذشت دانش جدید باستان شناسی زیرآب، با ذكر تاریخچه ای از دریانوردی و نیز جنگ های دریایی ایرانیان در ادوار مختلف تاریخ و ارایه نمونه هایی از یافته ها و كشفیات مهم باستان شناسان دریایی، اهمیت و لزوم گسترش این دانش جدید را در كشورمان مورد تأكید قرار داده است.
باستان شناسی در سطح خشكی به دلیل سهولت كار، ابزار ساده، سهولت رفت و آمد، هزینه كم و مشاهده مستقیم نمونه های مختلف، پیشرفت قابل چشمگیری داشته است. لیكن باستان شناسی زیر آب، بسیار پیچیده نیازمند ابزار پیشرفته است و هزینه سرسام آور علیرغم اینكه به صورت علمی، مراحل نخستین خویش را طی میكند، كاوش های آن، نكات تاریك تاریخی بسیاری را برهمگان معلوم ساخته است.
تا امروز، بزرگترین كشفیات مربوط به زندگی ملتها و فرهنگ های باستانی، مرهون باستان شناسان سطح زمین (خشكی) بوده است. به عبارتی میتوان گفت: باستان شناسی زیرآب، مكمل باستان شناسی خشكی بوده، كه سعی دارد همگام با باستان شناسی روی زمین، آثار مدفون از اعماق دریاها، اقیانوس ها، خلیج و كانالها، را كشف نماید. انسان امروز در ادامه پیروزی جهان زیر دریایی خود، هرسال شاهد كشف آثار تازه شهرها، روستا و قصبه ها، دهكده ها، كشتی و ناوهای غرق شده، اجساد و اشیاء ارزشمندی است كه بررسی های علمی انجام گرفته، توانسته نقش مهمی را در تكمیل پروژه های باستان شناسی روی خشكی فراهم آورد. باستان شناسی آبی را كه مترادف باستان شناسی دریایی است، «هیپو آركئولوژی» نامیده اند.
تعریف علم باستانشناسی
باستان شناسی را تعاریف متعددی است. معنی تحتالفظی آن دو واژه باستان. یعنی قدیمی و كهن و شناسی یعنی شناخت و شناختن.
باستانشناسی از نظر خانم كنتور آمریكایی، علم پی بردن به گذشته بشر، با مطالعه آثار به جای مانده است.
باستانشناسی میكوشد تا تاریكی های تاریخ تمدن بشر را بر ما معلوم سازد. باستان شناسی سرچشمه تاریخ است و داده های آن در جای خود، به عنوان اسناد تاریخی محسوب میگردند. داده هایش، همان دگرگونیهایی است كه بر اثر اعمال انسانی در جهان مادی روی میدهد، یا به عبارتی ثمرات رفتار انسانی است كه به صفت سنگواره درآمده است. واژه لاتینی آن از دو كلمه « Arco» به معنی قدیمی و « Logie» یعنی شناخت، گرفته شده است. تاریخ از ریشه یونانی هیستوریا، به معنی تحقیق از روایات و حكایات گرفته شده است ولی باستانشناسی، تحقیق و كاوش در زندگی، فرهنگ، تاریخ اقوام و ملل گذشته است. علم باستانشناسی ) Archaeogie( در كنار «سكه شناسی، خطوط باستانی، كتیبه بررسی مهرها، مستندات، سالنامه و سنگ قبور و دیگر آثار، توانسته ابهامات بسیاری از تاریخ قرون كهن را از میان بردارد.
تاریخچه باستان شناسی زیر آب در ایران
آب مایعی است كه بقای حیات بشر و موجودات پیرامون او بدون آن، امكان پذیر نبوده، و از روزگاران كهن، ایرانیان جهت استفاده بهینه سعی در مهار آن داشتهاند.
در تاریخ اسطوره ای ایران اشاره شده كه منوچهر، پادشاه ایرانیان در ۳۴۰۰سال پیش دستور داد تا «كاریز» را به برزگران بیاموزند. در تاریخ آمده است كه كوروش بزرگ پس از فتح سرزمین سوریه در آسیای صغیر به بابل كه همچون دژی مستحكم بود، حمله كرد ودیده بانان بابلی، سپاه ایران را درحال حفر كانالی دیدند و به آنها ریشخند زدند، تا اینكه سپاه به انحراف آب رودخانه و پایین افتادن سطح آب فرات از رود عبور كردند و وارد بابل شدند. پس از وی، پسرش كمبوجیه به فكر حفر كانال سوئز افتاد، كه به دلایل نابسامانی كشور و اوضاع سیاسی، مجبور به ترك سرزمین مصر شد تا اینكه «داریوش» كانال را حفر كرد و دریای سرخ و رود باستانی «نیل» را به هم پیوند داد. و بدین طریق، كشتی های جنگی از دریای مدیترانه وارد سرزمین باستانی «مصر» شدند. خشایارشاه؛ پسر داریوش در ۴۸۰پ.م با سپاهی بزرگ از كشتی های جنگی، به یونان یورش برد.
مكلوتی (۱۹۸۴م.) اظهار میدارد: ایرانیان نخستین مردمانی بودند كه با ساختن چرخ آبی، آب رودخانه ها را به زمینهای زراعی، جاری كردند.
غواصی یا «ژرفروی» در ایران، سابقه ای كهن دارد. خشایارشاه از این روش، برای بیرون كشیدن صندوقچه های طلا و جواهرات كشتی های غرق شده استفاده میكرد.
اپولونیوس فیلسوف یونانی ساكن رود «دز» اشاره دارد كه غواصان دریای پارس درحالی كه ظرف كوچكی حاوی گیاهی خوشبو و تهیج كننده در دست داشتند در اعماق آبها باعث میشدند صدفهای دریایی «لب باز كرده، و با شاخهای میانتهی، صدف را بیرون میكشیدند. براساس یافته ها و مدارك باستان شناختی، كهن ترین سند دریانوردی ایرانیان، «مهری» است كه در چقامین خوزستان به دست آمده است. تاریخ تمدن این ناحیه به شش هزار سال «پم» میرسد. این مهر گلین، یك كشتی را با سرنشینان نشان میدهد. در این كشتی، یك سردار سرفراز ایرانی بازگشته از جنگ نشسته و در كنار او اسیران زانو زده دیده میشوند. در این اثر گلی، یك گاو نر و یك پرچم هلالی شكل هم، دیده میشود. نقش برجسته های پاسارگاد، بیانگر توانمندی دریای ایرانیان و فرمانروایی آنان بر هفت دریاست. این قوم با حضور در بنادر و سواحل آفریقا، مانند: زنگبار هندوستان، چین، دریای سیاه، و مدیترانه، فرهنگ و تمدن باستانی تاریخی ایران را در سراسر جهان شناساندند.
آرتیمس؛ نخستین زن دریانورد ایرانی است كه در حدود ۲۴۸۰سال پیش، فرمان دریاسالاری خویش را از خشایارشاه هخامنشی دریافت كرد. در سال۴۸۴پ.م زمانی كه فرمان بسیج دریایی برای شركت در جنگ با یونان از سوی خشایارشاه صادر گردید، وی یكی از فرمانروایان سرزمین كاریه بود، كه با ۵فروند كشتی جنگی خود، به نیروی دریایی ایران ملحق شد. در این نبرد كه ایرانیان فاتح این جنگ بودند، ۱۲۰۰كشتی جنگی و ۳هزار كشتی حمل و نقل را هدایت میكردند. «آرتیمس» در نبرد سالامین، از خود رشادتها نشان داد و خشایارشاه نشان دریاسالاری را به وی اهداء كرد.
نبردهای تاریخی كه در پهنه اقیانوسها و دریاها صورت گرفته، باعث پدید آمدن دانش باستانشناسی زیر آب شده است.
علم باستانشناسی زیر آب، با اینكه نوپاست، اما توانسته خدماتی شگرف به تاریخ و تمدن بشری نماید. شاید ارزشمندترین حاصل این كار، كشف كتیبه ای است كه در كانال سوئز از داریوش هخامنشی به دست آمد و بیانگر حاكمیت مطلق نیروی دریایی ایران در روزگار كهن بر دریای پارس است.
در یك پروژه مشترك، باستانشناسان، كانادایی – یونانی، برای كشف بقایای ناوگان جنگی ایرانیان در یك طوفان شدید به سال ۴۹۲ ق. م در حوالی یونان، كار خود را آغاز كردند،كه در حین كاوش، چندین كلاهخود و سرنیزه، نزدیك كوه آتش در شمال شرقی یونان كشف كردند. كاترینا؛ كارشناس یونانی با همكاری دكتر واشمن، هدایت این پروژه را در دست داشتند. هرودوت ، علت غرق شدن كشتی ایرانی را، برخورد با كوه «آتوس» دانسته است. در كشفیات سال ۱۹۹۹ م. در حوالی این كوه، دو كلاهخود متعلق به عصر یونان باستان توسط ماهیگیران از آب بیرون كشیده شد.
هولفدر میگوید: باستانشناسی زیر آب و باستان شاسان همواره امید به پیدا كردن یك كشتی جنگی دارند.
یونانیها مدتهاست كه در پی كشف كشتی های عصر هخامنشی میگردند، چینیها نیز، به دنبال كشتی های گمشدهای هستند كه براساس شواهد و مدارك تاریخی، در روزگاران دور، برای تجارت كالا به ایران از راه دریا آمدهاند. و دیگر بازنگشته اند.
خلیج فارس كه مورخان از جمله: هرودوت، نئارخوس، استرابون، كورسیوس، و جغرافیدانانی چون: مستوفی، ابن حوقل، مسعودی، و حتی ناصر خسرو و … در نوشته های خود از آن، به نام خلیج فارس یا دریای پارسی یاد كرده اند، از هزاره هشتم ق.م یكی دیگر از مناطق مورد توجه باستان شناسان، نواحی سیراف در جنوب ایران است. این بندر باستانی در شهر كنگان، یكی از زیباترین و ثروتمندترین بنادر جهان در عصر ساسانی بوده است. براساس نوشته های مورخین سیراف، بندری با ۳۰۰ هزار نفر جمعیت در حاشیه خلیج فارس قرار داشته كه شاهد تردد كشتیهای بزرگ از ژاپن، چین، سوماترا، مالزی، اندونزی، هندوستان وآفریقای شرقی بوده است.
این منطقه در زلزله مهیب سال ۹۷۶ م. ویران شد.
كاپیتان امپرتون از نیروی دریایی هندوستان، اولین شخصی است كه ویرانه های سیراف در سال ۱۸۵۳ م. را كشف كرد و سپس دكتر وایت هوس، از سوی انستیتو مطالعات ایرانشناسی انگلیس در سال ۱۹۶۶ م. آن را بررسی و در سال ۱۹۷۴ م. هیاتی مشترك از ایران و انگلیس ۹ منطقه (سیراف) را مورد كاوش قرار دادند.
اصطخری در قرن دهم و جغرافی دانان دیگر، از سیراف یاد كردهاند. تاریخ، نمونه های بسیاری از شهرهای بزرگ را كه به زیر آب فرو رفته اند به یاد دارد. در هفتم ژوئن ۱۶۹۲ م. در ۹۰ درصد بندر رویال جاماییكا، – یكی از مراكز بزرگ بازرگانی- فرو نشست. یك هیات آمریكایی در سال ۱۹۷۸ م. از سوی دانشگاه ای-اند-ام ،كار كشف آن را شروع كرد. منطقه دریایی دماغه ترافالأَر اسپانیا نیز از این گونه اند. یك جنگ در یایی هزاران كشته به جای گذاشت و ۴۴۹ سرباز انگلیسی و ۴۴۰۸ سرباز اسپانیایی و فرانسوی نابود شدند.
قلعه زایر خفرخان اهرمی در بوشهر، دیگر مناطق جالب توجه حفاری زیر آب است، كه در دوران عیلامی، هخامنشی، سلوكی، پارتی و ساسانی از جایگاه مهمی برخوردار بوده است. كشف آثار عیلامی در منطقه «ریشهر»، نفوذ عیلامی ها در این منطقه و نیز وجود بنادری از دوران هخامنشی، چون: دیلمون، آویستانه ، هرمزی… بیانگر استفاده از این بنادر طی ادوار تاریخی است.
ارتباط خطوط دریایی ایران، سند، دریای احمر، حفر كانال سوئز، گام های مهم عصر هخامنشی در توسعه راه های دریایی روزگاران باستان به حساب میآید. در عصر ساسانی، تلاش گستردهای جهت ایجاد بنادر، به منظور توسعه و گسترش مراودات بازرگانی و تجاری صورت گرفت كه در كارنامه اردشیر بابكان نیز بدانها اشاره رفته است. هخامنشی ها علاوه بر استفاده از آب راه ها، حدود ۶۰ سد در ایران احداث كردند، كه بیانگر اهمیت ترانزیت دریایی و گسترش صنعت دریانوردی در این عصر است. برازجان از جمله مناطق مهم دیگری است كه میتواند كانون توجه باستان شناسان دریایی زیر آب قرار گیرد. حفریات این منطقه، بخصوص آثار مكشوفه در «براك سیاه» و برازجان متعلق به عصر هخامنشی است.
كاوش های باستانشناسی هیات مشترك ایرانی و لهستانی در تنگه بلاغی، كه در فاصله ۴ كیلومتری محوطه جهانی پاسارگاد – در خلیج فارس جای گرفته یكی دیگر از آثار این دوره است. این تنگه به عنوان مهم ترین راه باستانی ایران عصر هخامنشی شناخته شده است. پیدا شدن خمره شكسته و یك خمره سالم تویی تو ( پایه های نوك تیز و دهانه باز) متعلق به عصر پارتی در دومین دوره كاوش های باستانی زیرآب در بندر ریگ بوشهراز جمله مناطق قابلتوجه باستانشناسان است. در این حفاری، علاوهبر خمره ها، یك لنگر سنگی و كلاهخود فلزی نیز بهدست آمده است.
ایرانیان از دیرباز علاوه بر گسترش صنعت دریانوردی، بسیاری از ابزارهای آن را نیزاختراع كردند. ابزارهایی چون: قطب نما، سكان یا سوكان كشتی، ژرفنایاب (عمقیاب كه به سندباد ناخدای پرآوازه ایرانی نسبت داده شده است)، مسافت یاب، رهنامه ها- كه بدون آن كار دریانوردی با مشكل روبرو بود. پیل الكتریكی، نقشهبرداری- تراز (تئودولیت)، خشاب (چراغ دریایی)، پزشكی دریایی و نیز ستاره شناسی. امروزه كار باستانشناسی در دریا، با استفاده از (ساید-اسكنسونا) دستگاه یابنده زیردریایی با كمك امواج صوتی و (ساب- باتوم پروفایلر) نموداربردار زیرزمین در سطح دریا، (مگنومتر) دستگاه یابنده با امواج مغناطیسی و… ممكن است.
یكی از دلایل توجه به دریانوردی استفاده از آن در مراودات بازرگانی و تجاری بود، این امر از دیرباز بشر را متوجه این مهم ساخت كه تمدن ها برای حیات و دوام، ناگزیر به برقراری رابطه تجاری اند. اعراب نواحی جنوب عربستان، مثل: حضر موت- یمن، صنعا و مأرب از روزگاران كهن، از راه دریا با ایران و هند ارتباط بازرگانی داشتند. بررسی آثار زیردریایی به منظور كشف قدیمی ترین اسناد ادوار گذشته. تاریخ جنگها و علل پیروزی و شكست اقوام و ملل را بر همگان آشكار خواهد كرد. نخستین جنگ ایران و یونان در سال ۴۹۲ق.م به فرماندهی داماد داریوش شروع شد.
در این جنگ ایرانیان گرفتار توفان شدید شدند و حدود ۲۰هزار تن از سپاه خود را ازدست دادند. در سال ۴۹۰ ق.م نیز نیروهای دریایی ایران با ۶۰۰كشتی كه اغلب متعلق به فینیقیان بود به همراه یكصدهزار سرباز، راه یونان را پیش گرفتند.(۱) فرماندهی سپاه ایرانیان را «آرتافرن» و فرماندهی آتنی ها را «اریستید» و «همیتوكل» به عهده داشتند. ایرانی ها در جلگه ماراتن پیاده شدند و علیرغم درهم كوبیدن سپاه یونان، به دلیل شكست در برخی جناحین، مجبور به عقب نشینی شدند.
نبرد پلاته در سال ۴۸۰ق.م بین سپاهان ایران و یونان، از سارد شروع شد. ایرانیان پس از عبور از هلسپونت، تراس و مقدونیه به حوالی تسالی رسیدند. سپاه ۰۱هزار نفری(۲) یونانیان در تنگه «ترموبیل» موضع گرفته بودند تا مانع از ورود سپاه ایران شوند. برتری مطلق نیروهای ایران در این جنگ سبب شكست یونانیان و مرگ لئونیداس؛شاه اسپارت گردید.
حتی ناپلئون در یادداشت های سالهای آخر عمر خود در جزیره «سنت هلن» مینویسد: درباره جزییات پیروزی پرهیاهوی یونانیان نباید فراموش كرد كه اینها گفته های یونانیان است. آنان مردمی لاف زن و گزافه گو بوده اند و هیچ تاریخ ایرانی تاكنون نوشته نشده، كه منصفانه قضاوت كنیم.
این گفته، بسیار تأمل برانگیز است كه احمد حامی در كتاب «سفرهای دروغین اسكندر»، بارها بدان اشاره كرده است. كاوش های باستانی زیردریایی، در دریای خزر، شط العرب- بینالنهرین (دجله- فرات)، مصب سند، رودخانه oxus، رود آراكس (ارس) دریای اژه، تنگه داردانل (هلس پونت)، رودخانه گرانیك Granikos، زاب كوچك، دیاله، كارون، و… میتواند آثار به جای مانده از جنگ های تاریخی را بر ما معلوم گرداند.
بی شك، رودها و دریاها در شكل گیری تمدن های باشكوه عصر باستان، نقش انكارناپذیری داشته اند. برخی در سیر تحول تمدن های باستانی، میان رودان (بینالنهرین) همان دجله و فرات، قسمت های شمالی رود جیحون و سیحون (فرارودان)، رود نیل در مصر باستان، رودخانه زرد، دریای مدیترانه، دریاهای سرخ، اژه، سیاه و «خزر» را به عنوان مشكل تمدن های قرون و اعصار كهن معرفی مینمایند، كه در بسترهای مساعد جغرافیایی تكوین یافته اند. بررسی راه های دریایی كه زمینه مبادلات تجاری، و ارتباطات بین اقوام را فراهم ساخته، مشخص كردن اشتراكات قومی- فرهنگی اقوام ساكن سرزمین ها و قبایل، نحوه برخورد اقوام و فرهنگ های جهانی عصر گذشته را نیز بر ما معلوم می دارند دولت مقتدر ایلام كه بر پهنه رود كارون شكل گرفت، اولین دولتی است كه از هزاره چهارم قبل از میلاد وارد عرصه تجارت بین المللی گردید. از زمان شروع این امپراتوری، لیان (بوشهر فعلی) از نواحی مهم- در استان جنوب ساحلی از بندر دیلم تا سیراف، شد.
بابل، مركز میان رودان، از پایانه های مهم ارتباطات هخامنشیان شد. اكباتان (همدان امروزی) واسط میان راه های شرق و غرب و شمال، قلمرو فرهنگی ایران شد. با به قدرت رسیدن سلوكیان، اكتشافات جغرافیایی در دریای خزر به منظور شناخت ارتباط این دریا با اقیانوس هند، انجام گرفت. سلوكوس چهارم، سفیری را به هند نزد «چندره گوتیا» فرستاد. این سفیر كه مورخ و جغرافی دان بود، مگاستن” megasten ” نام داشت. و كتاب هایی درباره هند به نام «ایندیكا» به رشته تحریر درآورد. در این دوره توسعه شهرسازی در فاصله سوریه و میان رودان، بیش از سایر نواحی انجام گرفت. در كنار خلیج فارس چندین بندر و شهر تازه ایجاد شد.
«اشكانیان» با رهایی از فرهنگ «هلنی» توانستند با گسترش جاده ابریشم داد و ستد اقتصادی و پررونقی را به وجود آورند. به گونه ای كه، ایران اشكانی در این دوره، مركز متخصصان بازرگانی و تشكیلات دریانوردی برای حمل و نقل دریایی گردید، به طوری كه عوارض راه داری، درآمد هنگفتی را برای آنان، فراهم ساخت.
ساسانیان، وارث ایران اشكانی شدند. كالاهایشان تا آن سوی چین، ژاپن و سراسر اروپا راه یافت. ساسانیان، بر راههای دریایی تسلط یافتند. نیروی دریایی قدرتمند وفعال تجاری آنها در خطوط دریایی، با قدرت امپراتوری «رم» در دریاهای شرق مقابله میكرد. آنها نفوذ خود را از چین تا اقیانوس اطلس گسترش دادند. نفوذ كیش مهرپرستی در زمان دیولكسین (۳۰۷م) در آفریقا، شمال اسپانیا- فرانسه و انگلستان، ناشی از حضور ایران از راه دریا به سرزمین های دوردست است. دانشمند ایرانی ابوحاتم اسماعیل اسنفراری خراسانی، (درسده پنجم هجری) برای اولین بار در جهان، پدیده های جوی و هواشناسی را در كتاب” meteology ” گردآوری كرد. ناو خدای بزرگ بن شهریار رامهرمزی؛ دریانورد بزرگ ایرانی در سده چهارم هجری، سفرهای اكتشافی بسیاری را به سمت مشرقزمین انجام داد، كه در كتاب «عجایب الهند» شرح مبسوطی از آن، آمده است. دریانورد معاصر او، ابهره كرمانی نیز، در روزگار خود هفت سفر دریایی به سوی چین و شرق دور داشت.
«سلیمان سیرافی» و «مهران وهب سیرافی» از دریانوردان ایرانی سده سوم و چهارم بودند كه سفرهایی به چین و هند داشتند.
سهلبن آبان؛ دریانورد ایرانی سده ششم هجری، علاوهبر هند وشرق دور، به آفریقا نیز سفر كرد.
سلیمان مهری؛ دریانورد سده نهم هجری، یكی دیگر از دریانوردان این عصر به شمار میآید ایرانیان بی گمان نقش اساسی در گسترش صنعت دریانوردی داشتند. علاوه بر آن، اختراع ابزار دریایی، ساخت پل و سد و آب بندها، سه نوع آسیاب آبی بهنام «تنوره»، یا آسیاب نورس (آسیاب پره) با محور عمودی، آسیاب چرخی كه رومیان از آن بهنام «ویتروبان» یاد می كردند و مخترع آن «مهرداد» نامی بوده است، و آسیاب شناور با پره های بزرگ با پاروهای دورانی ازهنر این قوم بزرگ باستان است. ساخت دستگاه پالایش آب چغازنبیل، قدیمی ترین دستگاه پالایش آب در جهان است.
۱- یونانی ها عادت به دروغپردازی در تعداد لشكریان ایران دارند.
۲- جالب است شكست خود را مدیون سپاه كم (به ظاهر) میدانند (بسی گزافه گویی مینمایند)
